επιχείρημα ότι δεν έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν την ελληνική παιδεία όσοι αρνούνται το θεολογικό και θρησκευτικό
υπόβαθρό της. Οι Πατέρες αρνήθηκαν την φυγή από το πολιτισμικό τους περιβάλλον, συνέβαλαν στα υπαρξιακά του
προβλήματα, και αντί να απορρίψουν τον ελληνισμό, όπως τους το ζητούσε ο Ιουλιανός, προτίμησαν να τον μεταμορφώσουν εκ
των έσω. Έτσι ο ελληνισμός όχι μόνο δεν έσβησε υποκύπτοντας στα υπαρξιακά του αδιέξοδα, αλλά βαπτισμένος στην
χριστιανική πίστη επέζησε και έφθασε έως εμάς.
Και εμείς; Τι θα κάνουμε με τον χριστιανικό ελληνισμό, που μας εκληροδότησαν; θα τον απαρνηθούμε επιστρέφοντας ως άλλοι
Ιουλιανοί στον αναλλοίωτο από τον Χριστιανισμό ελληνισμό της αρχαιότητας; Αλλά καμιά επάνοδος στο παρελθόν δεν
δικαιώθηκε ποτέ ιστορικά και δεν επέζησε - ο Ιουλιανός δεν ήταν παρά ένα μόνο παράδειγμα της αδυσώπητης αυτής αλήθειας.
Μια ελληνική ταυτότητα βασισμένη μόνο στο παρελθόν και αδιάφορη απέναντι των προβλημάτων του παρόντος είναι
καταδικασμένη σε αποτυχία. Το ίδιο ισχύει και για την Ορθοδοξία. θα χρησιμοποιήσω και πάλι τα λόγια του αειμνήστου π.
Γεωργίου Florovsky, του Ορθοδόξου αυτού θεολόγου της εποχής μας, που τόλμησε να πει, αν και Ρώσσος ο ίδιος, ότι χωρίς τον
ελληνισμό ο χριστιανισμός θα διέπραττε πνευματική αυτοκτονία, και ότι η Ορθοδοξία πρέπει να επιστρέψει στους Πατέρες. Ας
ακούσουμε όμως τι προσθέτει: Επιστροφή στους Πατέρες δεν σημαίνει αντιγραφή των Πατέρων. «Πρέπει να είναι μια
δημιουργική επιστροφή (υπογράμμιση από τον ίδιο). Ένα στοιχείο αυτοκριτικής πρέπει να εμπεριέχεται σ' αυτήν... Η Ορθοδοξία
δεν είναι μόνο Παράδοση, είναι και χρέος... Η αληθινή ιστορική σύνθεση συνίσταται όχι απλώς σε μια ερμηνεία του παρελθόντος,
αλλά επίσης στην διαμόρφωση του μέλλοντος με μια δημιουργική πράξη»
Στην διαμόρφωση αυτή του μέλλοντος καλούν την γενεά μας οι τιμώμενοι σήμερα εκκλησιαστικοί ηγέτες και διδάσκαλοι. Η
ταυτότητα του σημερινού ελληνισμού πρέπει να υπερβεί τη διχοτόμησή της σε αρχαία και Βυζαντινή, αν θέλει να συμβάλει
δημιουργικά στο πολιτισμικό γίγνεσθαι των χρόνων μας. Πρέπει επίσης να ξεπεράσει τον ελλαδισμό, που στενεύει τους ορίζοντές
της, και να ξαναβρεί την οικουμενικότητα, που της προσέδωσαν οι εκκλησιαστικοί Πατέρες. Πρέπει να καταλάβει ότι η θέση της
δεν είναι στον αντίποδα της Δύσεως, σε κάποια εξωτική Ανατολή, αλλά μέσα στην καρδιά του πολιτισμικού μας γίγνεσθαι, έτσι
ώστε η ελληνική ταυτότητα να αντλείται όχι από στείρες αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις, αλλά από δημιουργικές τοποθετήσεις. Ο
ελληνισμός πρέπει να ξαναβρεί το σφρίγος της δημιουργικής του παρουσίας στον κόσμο που έρχεται, και αυτό μπορεί να το
επιτύχει μόνο αν μεταφέρει στον κόσμο αυτό τα στοιχεία, που του προσέδωσαν οι Έλληνες Πατέρες και που προσπαθήσαμε να
σκιαγραφήσουμε στην ομιλία μας αυτή: στοιχεία υψίστης υπαρξιακής σημασίας.
Ο κόσμος που έρχεται - είναι, αλλοίμονο, τόσο βέβαιο αυτό! - θα διψάσει πολύ για ελευθερία και αγάπη, για σεβασμό του
προσώπου, για έναν Θεό Τριαδικό, που είναι κοινωνία, για μια ιερότητα του υλικού κόσμου, που ανελέητα καταστρέφεται - για
όλα όσα οι Πατέρες χάρισαν στον ελληνισμό με την «καλή αλλοίωσή» του. Τίποτε ίσως δεν θα είναι πιο επίκαιρο στην ανατολή
του νέου αιώνα από ένα ελληνισμό, που θα εμπεριέχει τα στοιχεία, που του χάρισαν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Εκκλησία και
παιδεία ας αναλάβουν τις ευθύνες τους. Ο ελληνισμός και η Ορθοδοξία ας ανοίξουν τους ορίζοντές τους στα υπαρξιακά
προβλήματα του ανθρώπου και πάλι, όπως τους άνο :