Zgjimi Islam
Haxhi Vehbi Dibra-Agolli
Haxhi Vehbi Dibra-Agolli lindi më 12 mars 1867 në Dibër të Madhe , në një familje të nderuar e të njohur në veprimtari fetare e atdhetare , familjen e Agollëve . Ishte djali i Ahmed Efendi Agollit , hoxhë i respektuar , Myfti i Dibrës së Madhe . Mësimet fillestare dhe ato të mesme i kreu në Dibër , ndërsa studimet e larta në Stamboll , ku përveç studimeve fetare , merrej edhe me veprimtari atdhetarekombëtare . Pas diplomimit , menjëherë kthehet nga Stambolli në Dibër , ku u emërua Myfti . Pas kryerjes së studimeve teologjike dhe specializimit në fushën e filozofisë islame , logjikës , shkencave juridike etj ., pra , emërohet myfti i Dibrës , detyrë që e ushtroi deri më 1912 .
Si mendimtar dhe bartës i vizionit të islamit ndër shqiptarët , Haxhi Vehbiu kuptoi qartë problemet dhe vështirësitë para të cilave gjendej Komuniteti Mysliman Shqiptar , të cilin ai e kryesonte . Ai kuptoi se islami në Shqipëri duhej t ’ i hynte një rruge të re për të vazhduar misionin dhe rolin e tij mirëbërës e civilizues në ndërtimin e të ardhmes së atdheut . Ai theksonte se : “ Injorancën s ’ mund ta justifikojmë me pleqërinë tonë , as me mungesën e shkollave në atdheun tonë ... pse jemi urdhnue për të studiue deri kur të vdesim , jemi urdhnue me udhtue deri në vendet më të largëta për të studiue ”. Sipas tij trashëgimia islame e mbetur prej të parëve duhej të bëhej e vazhdueshme në mënyrë që të barazohej me arritjet moderne , “ duke i shtyrë kufijtë e diturisë në horizonte me të largëta se ç ’ kanë parafytyruar teologët dhe dijetarët e parë të trevave tona ”.
Në vitin 1909 merr pjesë në Kongresin e Dibrës , ku u zgjodh kryetar i tij . Më 1912 shkon delegat në Kuvendin Historik të Vlorës , ku zgjidhet kryetar i Pleqësisë ( Senatit ) ( Organ konsultativ në ndihmë të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës ), zëvendësonte Ismail Qemalin kur ai mungonte , por nuk ishte zv . kryeminister .
Të gjitha cilësitë e teologut islam personifikoheshin te Haxhi Vehbi Dibra , imam dhe haxhi , kryemyfti dhe kryetar senati , vaiz dhe komentues i Kur ’ anit . Kryesoi dhe drejtoi për vite me radhë teologët më të shquar shqiptarë . Haxhi Vehbiu , me mendimet e tij të larta e progresive , gjatë gjithë jetës së tij i ftonte njerëzit ta shfrytëzojnë inteligjencien e tyre në të mirë të fesë dhe vendit . Zotëronte shkëlqyeshëm arabishten dhe
14 osmanishten .
Haxhi Vehbi Dibra u emërua myfti i Shqipërisë pas shpalljes së Pavarësisë , e më pas në 1923 në Kongresin e Parë Mysliman u zgjodh kryetari i parë i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë . Gjatë kësaj kohe Komuniteti Mysliman zgjidhi shumë çështje . Sistemoi të gjitha pronat e vakëfeve , i evidentoi këto me dokumentacionin përkatës të përpiktë , normalizoi shërbimin fetar në qytete e fshatra , realizoi një varg reformash centralizuese , sidomos në drejtim të vartësisë së faltoreve dhe kuadrove , ai hodhi edhe idenë për formulimin e statutit . Komuniteti që fitoi njohjen juridike , filloi të botojë revistën e përmuajshme “ Zani i Naltë ”. Ai ndikoi në hapjen e “ Medresesë së Naltë ” në Tiranë . Në këtë mënyrë autoriteti i Komunitetit Mysliman Shqiptar u rrit shumë dhe vendosi lidhje me shumë vende islame . Më 1935 Haxh Vehbi Dibra shkon për herë të dytë në Qabe , ku u afirmua si një dijetar islam i kohës .
Haxhi Vehbi Dibra ishte një nga komentuesit më të shkëlqyer të Kur ’ anit në gjuhën shqipe . Këto konferenca të mbajtura në xhami janë botuar në revistën “ Zani i Naltë ”. Ndërsa në vitin 1993 botohen të plota në SHBA nga Imam Vehbi Ismaili , nën titullin
“ Ç ’ urdhëron Kur ’ ani ?”
Në komentin që i bënte Haxhi Vehbiu disa citateve Kur ’ anore thoshte : “ Me zgjedhë të aftin e të meritueshmin dhe me e vu në krye të detyrës , e pastaj ky me veprue e me gjykue me arsye , me drejtësi ...” Në planin politik te Haxhi Vehbiu gjejmë një propagandist të shkëlqyer , që punonte gjithmonë për mbarëvajtjen e kombit e të atdheut .
Në unitetin dhe bashkimin e gjithë shqipta rëve shihte të vetmen rrugë për të siguruar të ardhmen tonë . Ai do të thoshte në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912 se , “ Kristiani e myslimani janë vëllezër shqiptarë të pandarë ”. “ Armikut të atdheut i pritet hovi e guximi në qoftë se na shef të bashkuar e të lidhur për një qëllim të naltë ”. “ Naltësimi e përparimi i një vendi varet në sigurimin e qetësisë së brendshme . “ Atje ku mungon qetësia , nuk mund të përparojë industria , tregtia e burimet e tjera ekonomike që e lumturojnë një popull ”.