Władysław Kowalenko – zapomniany poznański prekursor badań nad rolą morza
83
liczące ponad dwieście jednostek , znajdują się obecnie w poznańskim Oddziale Instytutu Pamięci Narodowej 10 . W czasie II wojny światowej wielu byłych uczniów i wychowanków Kowalenki z poznańskiego gimnazjum Bergera , w tym także członków założonego przez niego szkolnego Koła Ligi Morskiej i Kolonialnej , wstąpiło w konspiracyjne struktury Armii Krajowej i działało w siatce wywiadowczej pod kryptonimem „ Lombard ”. Dostarczała ona do Londynu informacje na temat : niemieckiego przemysłu zbrojeniowego , dyslokacji wojska , rozmieszczenia ośrodków badawczych itp . To właśnie dzięki informacjom uzyskanym od „ Lombardu ” możliwe stało się zbombardowanie niemieckiej fabryki rakiet V1 i V2 w Peenemünde . Po zakończeniu wojny „ Lombard ” został przejęty przez wywiady brytyjski i amerykański . Wkrótce też jego agenci zaczęli być rozpracowywani przez UB . Niektórzy z nich , nie wiedząc , że są śledzeni , próbowali nawiązać kontakt ze swym dawnym wychowawcą i opiekunem . Brakuje przesłanek , by twierdzić , jakoby próbowali oni wciągnąć Kowalenkę w działalność wywiadowczą . Jednak sama próba nawiązania z nim kontaktu skłoniła UB do wieloletniej inwigilacji profesora , polegającej na : założeniu kartoteki jako podejrzanemu o szpiegostwo , kontrolowaniu jego korespondencji , wzywaniu na przesłuchania , gromadzeniu przeciwko niemu donosów , śledzeniu w trakcie podróżowania po kraju 11 . Trudno powiedzieć , czy i w jakim stopniu to długotrwałe poczucie zagrożenia , w jakim się znalazł , odbiło się na psychice i stanie zdrowia profesora . Wiadomo jednak , że UB żadnego ze swych podejrzeń nie zdołał mu udowodnić . W 1939 r . Kowalenko otrzymał od prof . Kostrzewskiego rekomendację na wakujący etat w Katedrze Prehistorii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie . Propozycja została w Wilnie zarówno przez rektora , jak i senat uniwersytetu pozytywnie przyjęta , jednak po proteście Tadeusza Sulimirskiego , profesora prehistorii Uniwersytetu Jagiellońskiego , Ko strzewski wycofał rekomendację na rzecz innego swego ucznia Konrada Jażdżewskiego 12 . We wrześniu 1939 r . Kowalenko wyjechał do Warszawy . Po wkroczeniu wojsk niemieckich jako zakładnik został uwięziony na Pawiaku , gdzie przebywał od listopada do grudnia 1939 r . Po wypuszczeniu z Pawiaka pozostał w Warszawie , a w 1940 r . dołączyły do niego wysiedlone z Poznania żona z córkami 13 . Tam też w 1940 r ., wraz z prof . Ludwikiem Jaxa-Bykowskim ,
10 Sygn . IPN Po 003 / 446 / 2 .
11 M . in . w trakcie pobytu Kowalenki na Wolinie w celu zapoznania się z wynikami prowadzonych tam badań archeologicznych pracownik szczecińskiego Urzędu Bezpieczeństwa zapytuje poznański Urząd Bezpieczeństwa , w jakim celu profesor porusza się po tamtym terenie . Zob . IPN sygn . Po . 003 / 446 / 2 .
12 K . Jażdżewski , Pamiętniki . Wspomnienia polskiego archeologa z XX wieku , Łódź 1995 , s . 132 .
13 Żona Kowalenki Józefa wraz z córką Haliną były umieszczone w spisach osób przeznaczonych do wysiedlenia z Poznania w latach 1939-1940 . Zob . Archiwum Państwowe w Poznaniu , nazwa zespołu : Umwanderzentralstelle Posen , k . 148 .