Funkjonowanie pojęcia „pan” w kulturze wiejskiej Królestwa Polskiego końca XIX w.
71
ftan czy jaki surdut, kapelusz, parasol i kalosze, ojciec i matka cieszą się, że
ich syn wykierował się w owej Dąbrowie na takiego pana”42. Czytelnik z guberni piotrkowskiej pisał: „A gdy na siebie wdzieje niemiecką kurtkę, żydowską czapkę, babskie trzewiki i zabawkę za 2 ruble, uważaną niby za zegarek,
to taka pycha go w tym stroju opanuje, jakby on był czymś lepszem od innych
wieśniaków”43. Właśnie tę pychę należało podkreślić nie tylko ubiorem, ale
i sposobem zachowania. Jeden z mieszczan z guberni warszawskiej z oburzeniem pisał, że „najuboższa pragnie naśladować najbogatszą i w stroju i w zachowaniu się”44. Można było nie ucisnąć reki gospodarza w siermiędze45, nie
zdjąć na znak przywitania czapki lub kapelusza: „Pierwszy-lepszy młokosos,
byle się dostał do fabryki, zaraz tak zhardzieje, że przy spotkaniu ze starszym
nawet Boga nie pochwali. Bo i jakże by Go zresztą pochwalił? Musiałby przytem zdjąć czapkę, a przecież nie po to tak modnie uczesał czuprynę, żeby ją
potargać. Oj nie, on czapkę włożył w domu przed lusterkiem i bez koniecznej
potrzeby nie zdejmie jej na ulicy”46.
Chłopi, którzy chcieli podkreślić swój status, naśladowali sposób mówienia, charakterystyczny dla kultury szlacheckiej i/lub miejskiej, co współcześni
określali jako „mówienie z pańska”47. Jan Nawrocki – opisując modne dziewczęta z guberni suwalskiej – odnotow ywał: „A jak z kim rozmawia, chce mówić po pańsku, a tyle rozumie... co owca z Gdańsku”48. Starym i wypróbowanym sposobem, by poprawić swój status, była zmiana nazwiska za pomocą
końcówki. W taki to sposób chłop Jan Król stawal się Janem Królikowskim49.
Przedstawiony w tym artykule na materiale źródeł mówiono-pisanych
wizerunek „pana” funkcjonujący w kulturze wiejskiej Królestwa Polskiego
końca XIX w. jest przykładem wykorzystania podobnych materiałów przy
badaniu historii społecznej, gdzie ważne miejsce zajmuje próba rekonstrukcji funkcjonujących stereotypów oraz ich wpływ na przyjmowanie nowoś
42 Przedpłatnik, Ze wsi Złotej w powiecie pińczowskim, guberni kieleckiej, „Gazeta Świąteczna”
1896, nr 820, s. 6.
43 Mieszkaniec powiatu będzińskiego, Z pod Dąbrowy Górniczej, „Gazeta Świąteczna” 1895,
nr 731, s. 6.
44 Mieszczanin, Z Krośniewic w powiecie kucieńskim, guberni warszawskiej, „Gazeta Świąteczna”
1895, nr 737, s. 6.
45 Gospodarze wsi Godowa, Z okolicy miasteczka Opola, „Gazeta Świąteczna” 1892, nr 615,
s. 2.
46 F.Z., Z Radomska w guberni piotrkowskiej, „Gazeta Świąteczna” 1897, nr 876, s. 6.
47 Ł.O., Z Węgry w powiecie przasnyckim, guberni płockiej, „Gazeta Świąteczna” 1899, nr 991,
s. 6.
48 J. Nawrocki, Ze wsi Kamienia w powiecie augustowskim, guberni suwalskiej, „Gazeta Świą
teczna” 1905, nr 1267, s. 6.
49 Zob. W.I. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, t. IV, Warszawa 1976,
s. 27-28.