Funkjonowanie pojęcia „pan” w kulturze wiejskiej Królestwa Polskiego końca XIX w.
69
wienie przewidywało częste posiłki, które składały się z mięsa, chleba, słodyczy, kawy, herbaty i alkoholu.
Nieodłącznym elementem wizerunku pana w środowisku wiejskim było
pijaństwo.
Nie dbam ja o złoto,
przepiję z ochotą.
A niedbam i o kontusze,
to mi głowy, łba nie suszy.
Otóż to ja pan,
Co o nic nie dbam32.
W XIX w. chłopi zaczęli przechodzić na wysokoprocentowe trunki. Pijań
stwo na wsi stało plagą. Przyczyny przejścia na alkohol wysokoprocentowy kryły się w rozpoczęciu użycia do jego produkcji ziemniaków, obniżeniu
ceny oraz w funkcjownowaniu na wsi stereotypowego wizerunka o dogodnym życiu33. Alkohol jakby dawał możliwość zasmakowania „pańskiego życia”. Jeszcze pozostały w pamięci wiejskiej opowieści o tym, jak hulała szlachta w XVII i XVIII w.34 W badanym okresie wieśniacy pili otwarcie, tak by
inni widzieli, że ich na to stać, pili na hulankach, przede wszystkim w karczmach i szynkach, co samo w sobie było już atrakcją. Nietórzy chłopi zamiast
iść w niedzielę do kościoła zawracali do szynku, w którym spędzali cały
dzień. Księża walczyli z pijaństw em i nawoływali, „aby karczmę omijać, jak
przystało na dobrych katolików”35. Jeśli to nie skutkowało, to często imiona grzeszników wygłaszano z ambony, było to też pewną rozrywką. Jak pisał Małkiewicz: „Na kazaniu też nikomu się spać nie chce, bo jest czego posłuchać, a najbardziej słuchają pijacy, czy nazwisko którego z nich nie będzie
wygłoszone na ambonie”36.
Pojęcie „pan” obejmowało również sposób spędzania czasu wolnego.
Jeden z czytelników „Gazety Świątecznej” pisał o miejscowej młodzieży:
„Pracy po większej części się wstydzą. Każdy prawie przeradza się w jakiegoś panka i zdaje mu się, że pracować nie powinien”37. W listach do „Gazety
32 O.
Kolberg, Dzieła wszystkie, t. XXVII, Mazowsze, cz. IV, Wrocław-Poznań 1964, s. 329.
33 B. Baranowski, Początki i rozpowszechnienie uprawy ziemniaków na ziemiach środkowej Polski,
Łódź 1960, s. 57.
34 Zob. Z. Kuchowicz, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1975, s. 61.
35 Jan K., Ze wsi Bargłowa w powiecie augustowskim, guberni suwalskiej, „Gazeta Świąteczna”
1913, nr 1711, s. 7.
36 J. Małkiewicz, Z parafii Glinojeckiej, powiatu ciechanowskiego, guberni płockiej, „Gazeta Świą
teczna” 1885, nr 242, s. 5.
37 Mieszkaniec powiatu będzińskiego, Z pod Dąbrowy Górniczej, „Gazeta Świąteczna” 1895,
nr 731, s. 6.