68
Maria Krisań
święta”25. Józef Filipowski donosił w „Gazecie Świątecznej”, że „gospodarze
posprzedawali grunta starych ojców, przyszli do Łodzi, żeby od razu przerobić się na panów. Już im nie smakował groch, chleb i kasza; zaczęli jeść
mięso, bułki, pić kawę, i tak roztrwonili pieniądzę”26. Nie jest przypadkową opozycja, jaką widać w liście ostatniego autora, a mianowicie przeciwstawienie groch – mięso, chleb – bułki, kasza – kawa. Jeszcze w pierwszej połowie XIX w. odżywianie było głodowe, poprawa nastąpiła dopiero pod koniec
lat osiemdziesiątych XIX w. dzięki ziemnakom oraz innym roślinom okopowym. Na przełomie XIX i XX w. pożywienie nosiło wybitnie roślinny charakter, ważne miejsce zajmowały w nim kasze27. Np. w powiecie zamojskim guberni lubelskiej chłopi pod koniec lat siedemdziesiątych XIX w. jedli barszcz
robiony z mąki żytnej, kapustę z grochem, kartofle, chleb gruby żytni mieszany z jęczmieniem, kaszę tatarczaną i kluski. Mięso należało do rzadkości,
używali go, gdy raz lub dwa razy do roku bili u siebie wieprze, dla okrasy28.
Kazimierz Janikowski w liście do „Gazety Świątecznej” podał szczegółowy
opis pożywienia chłopów powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej, podstawą którego były ziemniaki i kapusta, rzadko używano słoniny, sadła i omasty, mięso należało do „rzadkiego zbytku”29.
Dobre pożywienie było powodem do chluby. Jan Jaszczeński w następujący sposób opisywał, jakie dostaje jedzenie: „Alie bracie, kochany szostunku,
napiszię ci parę słuw o Ameryczie, jakie życie mamy dobre. Mięszio lub kiełbasa do tiego przanny chłyb, kawa lub cherbata, a do tego rozmaiyte słodtkie ciastka, to iy ty będzies używał razem z namy ty słodyczy, bo mię to już
się przy jadły”30. Franciszek Skurczyński w liście z Brazylii donosił o czterech
posiłkach dziennie, dodając, że „mięsa mamy pod dostatek”31. Dobre wyży25 List nr 195 (B.B. z Cleveland, Ohio, Stany Zjednoczone, do niejakich Karbowskich (adres niezna
ny). Brak daty. Oryginał nie istnieje. Przedruk z odpisu wykonanego w czasie okupacji przez słuchaczy
tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie), [w:] Listy emigrantów, s. 364.
26 J. Filipiński, Z miasta Łodzi, w guberni piotrkowskiej, „Gazeta Świąteczna” 1885, nr 217,
s. 5.
27 A. Kowalska-Lewicka, Z. Szromba-Rysowa, Pożywienie, [w:] Etnografia Polski. Przemiany
kultury ludowej, t. 1, red. M. Biernarcka. Wrocław [etc.] 1976, s. 355-356; T. Sobczak, Przełom w kon
sumpcji spożywczej w Królestwie Polskim w XIX wieku, Wrocław [etc.] 1968, s. 253-255.
28 Opis gospodarstwa cząstkowego włościańskiego we wsi Tworzyciowie guberni lubelskiej, powiatu
zamojskiego, gmina Sułów, będącego własnością Wawrzyńca Knapa, [w:] Encyklopedia rolnictwa i wia
domości związek z niej mających, red. J.T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przystyński, przy współudziale L. Krasińskiego, L. Kronenberga, J. Zamojskiego, t. II, D-G, Warszawa 1874, s. 1051.
29 K. Janikowska, Zpod Józefowa Ordynackiego w powiecie biłgorajskim, guberni lubelskiej,
„Gazeta Świąteczna” 1887, nr 353, s. 6.
30 List nr 125 (Jan Jaszczeński z Grand Rapids, Mich. do siostrzeńca (adres nieznany), 17 I 1891.
Wyjątkowo zła pisownia), [w:] Listy emigrantów, s. 277.
31 List nr 64 (Franciszek Skurczyński z Rio Negro, Parana do brata (adres nieznany), 31 III 1891,
oryginał nie istnieje, przedruk z odpisu wykonanego w czasie okupacji przez słuchaczy tajnej Wolnej
Wszechnicy Polskiej w Warszawie), tamże, s. 210.