Przegląd Archiwalno-Historyczny
Tom II
Poznań 2015
Maria K r i s a ń
(Instytut Slowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk Moskwa)
Funkjonowanie pojęcia „pan” w kulturze wiejskiej
Królestwa Polskiego końca XIX w.
Celem artykułu jest próba rekonsktrukcji pojęcia „pan”, jakie ukształtowało
się i funkcjonowało w wyobraźni środowiska wiejskiego pod koniec XIX w.
Podstawą do badań są: listy chłopów-emigrantów do Brazylii i Stanów
Zjednoczonych z lat 1890-18911, korespondencja ukazująca się na łamach
czasopisma „Gazeta Świąteczna” wydawanego w Warszawie od 1881 r., pamiętniki chłopskie oraz dane etnograficzne zebrane na ziemiach Królestwa
Polskiego na przełomie XIX-XX w.
Należy zwrócić uwagę, że wśród wymienionych listów wykorzystano
trzy oryginalne kolekcje. Kolekcję listów emigrantów do Brazylii i Stanów
Zjednoczonych stanowi korespondencja zatrzymana przez wydział walki z agentami emigracyjnymi Kancelarii Ober-Policmajstra Warszawskiego,
którą przechowywano w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie2. Większa
część zespołu zaginęła podczas powstania warszawskiego. Przypadkiem zachowało się ponad 300 listów z lat dziewięćdziesiątych XIX w., które były
opracowane i wydane przez Witolda Kulę i jego najbliższą rodzinę w 1973 r.
Przetrwały również pochodzące z późniejszego okresu listy do „Gazety
Świątecznej”, przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie3.
21 listów z tej kolekcji opracowała i wydała w 1978 r. francuska badaczka
1 Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890-1891, do druku podali, wstępem
opatrzyli W. Kula, N. Assorodobraj-Kula, M. Kula. Warszawa 1973.
2 Kontrola korespondencji zagranicznej mieszkańców Królestwa Polskiego została wprowadzona przez władze rosyjskie w ramach walki z emigracją w listopadzie 1890 r.
3 Biblioteka Narodowa w Warszawie. Dział rękopisów (dalej: BN), Listy czytelników do redakcji „Gazety Świątecznej”, sygn. II 5978; IV 5979; IV 5967.