112
Wiesława Kwiatkowska
do odtworzenia wcześniejszego układu (kancelaryjnego lub archiwalnego).
W ocenie Eugenii Brańskiej dawny układ należało zachować w następujących
sytuacjach: gdy jest logiczny, przejrzysty lub oparty na typowym dla danej
epoki systemie porządkowania, ewentualnie, nawet gdy jest wadliwy, ale zachowały się pomoce kancelaryjne, tym bardziej, gdy ich pozycje były cytowane w literaturze20.
Owocem prowadzonej dyskusji, literatury, zwłaszcza poglądów Bań
kowskiego i nadesłanych referatów, było powstanie projektu Instrukcja me
todyczna do porządkowania archiwaliów podworskich, który został wprowadzony do stosowania w archiwach państwowych w roku 195321. Stanowiła ona
pomoc metodyczną przez następne trzydzieści lat, a więc w okresie najbardziej intensywnych prac nad archiwaliami podworskimi. W instrukcji zajęto się dokładniej tylko kwestiami zasadniczymi: wyodrębnianiem zespołów
i ich porządkiem wewnętrznym. Przy omawianiu poszczególnych czynności bazowano na ogólnym modelu opracowania, obejmującym: prace wstępne (tu studia wstępne, wybór metody porządkowania, sporządzenie instruktażu pracy), właściwe prace porządkowe (segregacja, systematyzacja,
tworzenie i porządkowanie jednostek) oraz inwentaryzacja, kończąca się
sporządzeniem inwentarza książkowego. Prace należało poprzedzić studiami wstępnymi nad właścicielem archiwum, jego dobrami i samymi archiwaliami (kwerenda przeprowadzona w materiałach archiwalnych i literaturze).
Szacunek dla proweniencji widoczny jest w zalecanych sposobach wyodrębniania archiwów i ich uporządkowania. Uznano, że materiały danego archiwum należy traktować jako całość, w której można wyodrębnić osobne zespoły, np. osób czy rodzin spokrewnionych z właścicielem lub jego rodziną,
bądź – przy rozbudowanej administracji dóbr – akta poszczególnych komórek administracyjnych, posiadających swoją kancelarię i rachunkowość. Z archiwum podworskiego można jedynie wyłączyć tzw. extranea, czyli materiały niemające żadnego związku, które znalazły się przypadkowo22.
Zalecano trzy metody porządkowania: odtwarzania układu kancelaryjnego, dawnego układu archiwalnego i w oparciu o własny schemat. Z jednej
strony, starano się być w zgodzie z zasadą proweniencji, a z drugiej, specyfika materiałów prywatnych wymuszała uznanie trzeciej metody jako poprawnej i możliwej do zastosowania, gdy odtworzenie dawnego porządku było
niemożliwe (zachowane w znikomym procencie pomoce kancelaryjne/archiwalne czy sygnatury), a w przypadku dawnego układu archiwalnego, nawet
wtedy, gdy nie dało ono pozytywnego wyniku. W efekcie uznano, że archi20 Tamże,
s. 33.
Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 18 maja 1953 r. do porządkowania
archiwaliów podworskich, [w:] Zbiór przepisów archiwalnych, poz. 98, s. 213-218.
22 Tamże, s. 215.
21 Instrukcja