Metodyka i problemy opracowania archiwaliów rodzinnych
111
IV. Varia – dokumenty niekancelaryjne, obce całemu zespołowi, fragmenty
starych opraw itp.16 Pojawiły się także propozycje wydzielenia z ogólnej grupy archiwów prywatnych specyficznego dla polskich warunków typu: archiwa rodzinno-majątkowe, które narastały w bardzo ścisłym związku z dobrami. Jako przykład mogła służyć opisana przez autora – Karola Buczka,
historia archiwów Czartoryskich17.
Po II wojnie światowej zainteresowanie porządkowaniem archiwaliów
podworskich, w związku z ich przejęciem przez archiwa państwowe, znacznie wzrosło. Dla kształtowania się metodyki opracowania szczególne znaczenie posiadają ustalenia Piotra Bańkowskiego Przedstawiona przez niego wzorowa metoda uporządkowania archiwaliów prywatnych dotyczy w zasadzie
tylko podworskich. Warunkiem poprawnego opracowania były rzetelnie i dogłębnie przeprowadzone studia, pozwalające na poznanie dawnych układów.
Bańkowski zaleca, na ile to możliwe, rekonstrukcję archiwum podworskiego
według jego historycznego nawarstwiania. Zdając sobie sprawę z trudności,
a nawet często braku możliwości pełnej rekonstrukcji, zaproponował wzorcowy schemat układu, dzielący zespół na cztery grupy, wynikające z jego zawartości. W porównaniu do schematu Polaczkówny na pierwszym miejscu
postawił (A). Papiery rodzinne, rodowe, familijne, na drugim (B.) Papiery
dotyczące własności ziemskiej, w tym: I. Prawne, II. Ekonomiczne; zamiast
wstępu zawierającego akta samego archiwum wyróżnił (C.) Papiery charakteru publicznego, a na końcu – podobnie jak poprzedniczka – (D.) Varia18.
Opracowanie archiwaliów podworskich było przedmiotem zainteresowania dwóch pierwszych ogólnopolskich konferencji metodycznych (w 1951
i 1952 r.). W środowisku archiwalnym opowiadano się za uznaniem tych materiałów za zespoły złożone i to o bardzo skomplikowanej strukturze, postulując jednocześnie zachowanie archiwum rodzinnego jako nierozerwalnej
całości19. Największe zainteresowanie wzbudzała sprawa nadania jej optymalnego porządku. Panowała zgodność, że należy przede wszystkim dążyć
16 H. Polaczkówna, Uwagi o porządkowaniu prywatnych archiwów familijnych, „Archeion”
1938-1939, t. 16, s. 1-20.
17 K. Buczek, Z dziejów polskiej archiwistyki prywatnej Archiwa XX Czartoryskich, [w:] Studia
historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 2, Kraków 1938, s. 44.
18 P. Bańkowski, Porządkowanie archiwaliów prywatnych, „Archeion” 1951, t. 19/20, s. 194-216.
19 E. Brańska, Porządkowanie archiwów podworskich (projekt instrukcji i schemat układu akt),
„Archeion” 1954, t. 22, s. 32: „ Najczęściej będzie to zespół złożony, co więcej – bardzo skomplikowany, powstały w wyniku zbieractwa, procesu dziedziczenia akt lub zlania się w jedno akt
różnych komórek administracji gospodarczej, podlegającej jednej nadrzędnej władzy”; rozwiązanie to było zgodne ze stanowiskiem większości uczestników drugiej konferencji metodycznej, tamże, s. 34: „[…] każde archiwum podworskie, bez względu na liczbę ujawnionych w nim
zespołów, powinno być traktowane jako całość jednolita, w której odpowiednio będą związane
i usystematyzowane poszczególne zespoły aktowe”.