90
Marcin Mikołajczyk
szalbierstwa i oszustwa z obu stron”2. Następnie grupy emigrantów skiero
wały się na ziemie Rzeczypospolitej. Szczególnie silne wspólnoty osiadły na
terenie Wielkopolski, przede wszystkim w Kaliszu i Poznaniu. Regres gospo
darczy, a co za tym idzie załamanie się handlu oraz upadek miast w Polsce
okazały się sprzyjać przedsiębiorczym i obrotnym w handlu Grekom.
Niemały wpływ na emigrację miała zapewne sytuacja polityczna na Pół
wyspie Bałkańskim, a w szczególności terror turecki skierowany na ludność
podbitych ziem. Pomimo stosunkowo dużej wolności religijnej, jaką cieszy
ła się grecka społeczność pod tureckim panowaniem, podlegała ona również
wielu ograniczeniom podkreślającym ich status w państwie. Chrześcijanie nie
mogli świadczyć przeciwko wyznawcom islamu w sądzie, nie mogli również
wstępować w związki małżeńskie z muzułmankami. Chrześcijanin nie mógł
nosić broni, a w zamian za to, że nie służył w wojsku, zmuszony był do płace
nia specjalnego po datku, który w praktyce okazał się niezamierzonym przy
wilejem. Najbardziej uciążliwą powinnością dla społeczności podbitych przez
Turków było pedomazoma, czyli pobór dzieci. Obowiązek ten egzekwowany
z nieregularnymi przerwami zakładał oddawanie najdorodniejszych i najinte
ligentniejszych chłopców na służbę państwu tureckiemu w elitarnych oddzia
łach janczarów i w biurokracji sułtańskiej. Rozmaite formy dyskryminacji, ja
kim podlegali chrześcijanie, szczególnie gorliwie stosowane przez tureckie
władze lokalne, prowadziły nieraz do indywidualnego lub zbiorowego prze
chodzenia na islam. Nieodosobnione były przypadki, że chrześcijanie oficjal
nie przechodzili na wiarę Mahometa, by czerpać korzyści z przynależności do
panującej religii, potajemnie natomiast nadal praktykowali prawosławie3.
Niezwykle interesującym problemem pozostaje pochodzenie etniczne emi
grantów. W literaturze powszechnie używa się pojęć Grecy lub Macedończycy,
traktując te dwa określenia równoznacznie, z naciskiem na niesłowiańskie
pochodzenie emigrantów. W literaturze przedmiotu spotkać można kilka
hipotez dotyczących ich pochodzenia. Jedną z nich wysunął Franio Ilesić.
Twierdził on, że rodzina Żupańskich (a co za tym idzie i inni emigranci) pier
wotnie była słowiańska, a nie grecka. Jako argument przytaczał fakt, że na
zwisko to kończy się na -ski i jest charakterystyczne dla nazwisk pochodze
nia słowiańskiego. Jednak jak słusznie zauważa Monika Romanowska, teza ta
upada w świetle nieznanego Ilesićowi faktu, że Żupański spolszczył swe na
zwisko najprawdopodobniej w 1794 r. , a Jan Konstanty Żupański, twierdził,
że rodzice jego przybyli z Grecji4.
Autorem innej hipotezy jest Bohdan Baranowski. Twierdzi on, że kup
cy, którzy dotarli do Polski, byli Słowianami, prawdopodobnie Bułgarami
2 Cyt. za: B. Jelavich, Historia Bałkanów. Wiek XVIII i XIX, przeł. J. Polak, K. Salawa, Kraków
2005, s. 75.
3 R. Clogg, Historia Grecji nowożytnej, przeł. W. Gałąska, Warszawa 2006, s. 24-25.
4 M. Foć, M. Romanowska, Jan Konstanty Żupański. Życie i dzieło, Poznań 1996, s. 11-12.