Szymon Askenazy – szkic do portretu historyka neoromantycznego
71
Obok Taine’a nieco młodszym historykiem francuskim, który zafascyno
wał Askenazego, był Albert Sorel (1842-1906). Askenazy uważał go wręcz za
swój ideał. Pisał o nim: „Był wielkim historykiem w potrójnym tego słowa
znaczeniu: naukowym, obywatelskim i pisarskim. Wielki uczony nie dyle
tant, wielki pisarz nie rzemieślnik, nie pedant, wielki obywatel pozbawiony
przecież jakichś tendencji a priori. Sorel to prawdziwy historyk, przemawia
jący nie do wąskiego kręgu specjalistów, lecz do ogółu czytającego w kraju.
Daleki od działaczy politycznych piszących na tematy historyczne, których
czytać niezdrowo, daleki od felietonistów, których czytać nie warto, odbiega
jący daleko od erudytów zawodowców, których czytać zgoła niepodobna”27.
Takie określenie Sorela jako historyka właściwie w dużej mierze pasuje też do
Askenazego. Wynika to pewnie z tego, że identyczne cele stawiał on przed
sobą i tak widział własne powołanie w zawodzie historyka. W swojej twór
czości próbował przez wszystkie lata zespolić wspomniane wyżej trzy czyn
niki: naukowy, obywatelski i pisarski.
Element naukowy w twórczości Askenazego przejawia się niewątpli
wie w jego doskonałej znajomości źródeł, rozległej wiedzy i szerokim oczyta
niu, przy czym trzeba podkreślić tu fakt, że znakomicie orientował się nie tyl
ko w dziejopisarstwie polskim, ale także zachodnim. Nieobce mu więc były
wszystkie nowinki metodologiczne, jakie pojawiały się w nauce zagranicznej.
Również czynnik obywatelski jest doskonale widoczny u Askenazego.
Przy pisaniu bowiem każdego dzieła przyświecała mu zawsze jedna myśl –
służenia narodowi i krzewienia w nim optymizmu. W jednej z rozmów z kry
tykiem literackim Jerzym Stempowskim Askenazy miał wyznać, że „historię
pisał, aby naród, młodzież przede wszystkim, przygotować do nowej walki
o niepodległość”28. Można tutaj stwierdzić, że w przypadku twórczości histo
ryka nauka ściśle splatała się z ówczesnym życiem politycznym.
Wreszcie element pisarski u Askenazego, często różnie oceniany w litera
turze przedmiotu, to głównie dbałość o formę, styl i cechy zewnętrzne dzie
ła. Do nich szczególnie historyk przykładał dużą wagę, ponieważ dążył za
wsze do tego, by dzieła jego były czytane i rozumiane przez najszerszy krąg
odbiorców. Wzorował się zresztą w tym względzie na najpoczytniejszych
pisarzach brytyjskich (Thomas Macaulay, Thomas Carlyle) i francuskich
(Hippolyte Taine, Albert Sorel). To właśnie od Sorela przejął wiele cech ze
wnętrznych związanych z pisaniem, np. troskę o styl czy oryginalność sądu.
Generalnie Sorel wywarł na Askenazym duże wrażenie. Nie tylko bowiem łą
czyła ich wspólna wizja historyka, ale także podobne zapatrywania na dzia
łalność Napoleona i rewolucję francuską. Na pewno też Sorel zdołał zaimpo
nować Askenazemu doskonałą znajomością spraw polskich.
27 J.
Dutkiewicz, dz. cyt., s. 30.
warszawscy ostatnich dwóch stuleci, pod red. A. Gieysztora, J. Maternickiego,
H. Samsonowicza, Warszawa 1986, s. 196.
28 Historycy