46
Patrycja Kanafocka
niemieckim2. Główną determinantą, która powodowała, że określenie ich rze
czywistego zaangażowania w życie społeczne nie należało do zadań łatwych,
było prawo państwa niemieckiego, w myśl którego kobiety nie mogły zakła
dać stowarzyszeń, a rzadko przyjmowano je w struktury męskich organizacji.
Koniec XIX w. przyniósł przełom w zakresie emancypacji kobiet. Niemieckie
emancypantki odniosły połowiczne zwycięstwo, czego dowodami były nowy
kodeks cywilny i kodeks handlowy, a wraz z ich wprowadzeniem kobiety
stały się podmiotami prawa. Obejmowało je ono tylko w sferze zarobkowania
i spraw rodzinnych, pozwalając im współdecydować o losie rodziny, ale jak
wspominał Kazimierz Żuromski: „[…] Przy zaprowadzeniu nowego kodek
su cywilnego uwzględniono jedynie te żądania kobiet, które odnosiły się do
stosunków życia rodzinnego i samodzielnej ich zarobkowości. Natomiast ko
dyfikacja prawa publicznego żadnej nie stworzyła korzystnej dla kobiet refor
my. Stanowisko kobiety jako obywatelki pozostało to same co dawniej, czyli
że obowiązki jej obywatelskie są małe, za to prawa i przywileje w życiu pu
blicznym jeszcze mniejsze […]”3.
Pośród licznych spraw, na które wpływu nie miały, znajdowało się tak
że zakładanie organizacji politycznych i uczestnictwo w ich działalności.
Prawodawca nie widział potrzeby nadawania w tym zakresie praw kobietom,
społeczeństwo jednak, na przekór obowiązującym zasadom forsowało wła
sne rozwiązania4. Szczególnie Polacy dążyli do tego, aby umożliwić kobietom
działalność w organizacjach narodowych. Początkowo na czele towarzystw
kobiecych jako opiekunowie lub współzałożyciele stawali mężczyźni. Tak
było m.in. w przypadku organizacji Warta5 oraz Stowarzyszenia Personału
Żeńskiego w Handlu i Przemyśle6. Zachęcano kobiety do pracy społecznej,
która pod koniec XIX stulecia dotyczyła ochrony tożsamości narodowej, in
teresów mniejszości polskiej w państwie niemieckim, a w mniejszym stopniu
odwoływała się do sporów emancypacyjnych wokół zadań kobiety w nad
chodzącym stuleciu, czy przejmowania obowiązków w nowych zawodach.
Specyficznie rozumiano również zakres „przestrzeni społecznej”, ograni
czając ją do sfery życia rodzinnego i zawodowego, pomijając wpływ kobiet na
2 M. Abram, Aktywizacja polityczna kobiet polskich na przełomie XIX i XX wieku, w: Humanistyka
i płeć. Publiczna przestrzeń kobiet, s. 81-82; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego,
t. 3, 1890-1914, Poznań 1931, s. 236.
3 K. Żuromski, Prawo kobiety w Niemczech, Poznań 1904, s. 130.
4 M. Pietrzak, Sytuacja prawna kobiet w II Rzeczypospolitej, w: Kobiety w Polsce międzywojennej.
Równe prawa i nierówne szanse, pod red. A. Szwarca, A. Żarnowskiej, Warszawa 2000, s. 28.
5 Duchowym opiekunem, współorganizatorem i prawnym opiekunem Towarzystwa War
ta był Bernard Chrzanowski, zob.: G. Łukomski, Bernard Chrzanowski (1861-1944). Biografia Polaka
zachodniokresowego, Poznań-Opalenica 2005, s. 149-150.
6 Pośród współzałożycieli Stowarzyszenia Personału Żeńskiego w Handlu i Przemyśle byli
m.in.: Wiktor Gładysz, Kajetan Ignatowicz, Teofil Preiss, zob.: A. Koehlerówna, Zofia Tułodziecka.
Pionierka ruchu zawodowego w Wielkopolsce. Życiorysy zasłużonych kobiet, Kraków 1933, s. 7.