Polacy i Niemcy w geopolitycznej przestrzeni XX w.
35
mniemaniu z polityczną fantazją. Z koncepcji czasoprzestrzennej Mackindera
skorzystali natomiast inni – Niemcy, Sowieci, Japończycy, następnie także
Amerykanie. Ostatecznie, w wyniku II wojny światowej Pas Środka zawłasz
czyli Sowieci, zamykając na wiele dziesięcioleci „wrota Heartlandu”15.
Kluczem do dalszych rozważań jest „interes narodowy”, najważniejszy
element systemu wartości nadrzędnych, niezbędny dla zaspokojenia po
trzeb narodu. Pojęciem tym posługiwał się w swej publicystyce i działalno
ści politycznej Roman Dmowski, ceniony współtwórca i orędownik polskie
go nowoczesnego nacjonalizmu. Zawdzięczamy myśli Dmowskiego wiele.
Zdefiniował i upowszechnił bowiem także istotę kolejnego ważnego poję
cia: „polityka polska”. Zerwał z ukształtowaną w XIX w. tradycją myślenia
o Polsce w kategoriach romantycznych, walki dobra ze złem i ufnej wiary,
że to pierwsze musi w końcu zwyciężyć. Zracjonalizował myślenie o naro
dzie i państwie. Romantyzm polityczny zastąpił politycznym realizmem.
Przypomniał, iż w polityce liczy się nade wszystko interes i siła, niezwykle
mało pozostawiając miejsca na romantyczne idee, emocje i uczucia. „Polityka
polska” to pojęcie dla Dmowskiego kluczowe, bardziej adekwatnie oddają
ce istotę sprawy niż „racja stanu”. „Politykę polską wiązał ściśle z bez wąt
pienia szerszym pojęciem »interesu narodowego«”16. To ważne przesłanie
było efektem ewolucji pewnego szczególnego nurtu politycznego, nazwane
go z czasem ogólnie i dość nieprecyzyjnie narodową demokracją, nurtu, któ
ry ukształtował u schyłku XIX w. pierwszą na ziemiach polskich nowoczesną
partię polityczną.
Niezwykle interesująco swoje tezy prezentował Władysław Gizbert-Studnicki (1867-1953), mający opinię germanofila. Jego postrzeganie polskiej ra
cji stanu zasługuje na uwagę.
Był politykiem o rzadko spotykanych w tym środowisku cechach charak
teru, uczciwym, odważnym i bezkompromisowym. To stanowiło bez wątpie
nia w jego życiu zaletę, lecz bywało też przeszkodą. Postrzegano go bowiem
niekiedy jako ekscentryka, a nawet dziwaka i zwalczano zaciekle, gdyż był
inny, także dlatego, iż zbyt często mówił prawdę. Ponadto nie pełnił nigdy
żadnych nobilitujących funkcji, które zwykle, w powierzchownych analizach,
stanowiących jakże często jedynie odbicie vox populi, bywają miarą nadrzędną
w ocenie każdej postaci publicznej. Brakowało jednak Studnickiemu pewnej
cechy bardzo istotnej w działalności publicznej, określanej współcześnie nad
15 Nader
interesujące uwagi na temat koncepcji geopolitycznych Mackindera znaleźć
można w pracy Andrzeja Maśnicy, Świat kolisty i zwycięstwo w historii Sir Halforda Mackindera,
„Stańczyk” 1995, nr 1(24), s. 24-38.
16 Por. uwagi Marka Kornata, Idee patriotyzmu w Polsce Odrodzonej (1918-1939), w: Polska
czyli… Idee wspólnoty politycznej i tożsamości narodowej w polskiej tradycji intelektualnej, pod red.
A. Rzegockiego, K raków 2011, s. 128-130; także: M. Kułakowski (właśc. Józef Zieliński), Roman
Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968, t. 1, s. 237 (list do Zygmunta Miłkowskiego
z 13 września 1901 r.).