Polacy i Niemcy w geopolitycznej przestrzeni XX w.
33
globu składają się: Światowa Wyspa (World Island), czyli połączony konty
nent Europy, Azji i Afryki, oraz otaczający ją Ocean, na którym rozrzucone są
wyspy-satelity, Ameryka Północna, Południowa, Australia, Wielka Brytania,
Japonia etc. Najważniejszą częścią Światowej Wyspy jest Heartland (Obszar
Centralny, Serce Lądu; pierwotnie Pivot Area – Obszar Osiowy)11. Światowa
Wyspa obejmuje większą część lądów i jest zamieszkiwana przez większość po
pulacji ludzkiej, stąd wynika jej szczególna rola w historii. Czasoprzestrzenna
teoria Mackindera łączy zatem geografię i historię12.
Jednak geopolityka jako nauka rozwinęła się po I wojnie światowej
przede wszystkim w Niemczech, a czołowi przedstawiciele doktryny skupia
li się wokół czasopism „Zeitschrift für Geopolitik” (1924-1944) oraz „Archiv
für Bevölkerungswissenschaft und Bevölkerungspolitik” (od 1937 r.)13. Szcze
gólną rolę odegrała w okresie nazistowskim, tworząc podstawy ideowe do
ekspansji terytorialnej i związanej z nią polityki eksterminacji na skalę ma
sową. Czołowym przedstawicielem geopolityki niemieckiej był wspomniany
Karl Haushofer. Lecz koncepcje geopolityczne niemieckiego generała nie wy
chodziły zasadniczo poza myśl Mackindera. Był twórcą koncepcji geopolitycz
nej zakładającej podział świata na cztery panregiony geopolityczne rozciąga
jące się południkowo: amerykański, niemiecki, rosyjski i japoński. Założyciel
najsłynniejszego pisma geopolitycznego „Zeitschrift für Geopolitik”, zaanga
żowany politycznie w okresie III Rzeszy, był doradcą Adolfa Hitlera, także
przez pewien czas Józefa Stalina, a w praktyce politycznej jego teorię próbo
wała realizować jedynie Japonia, odnosząc w latach trzydziestych XX w. zna
czące sukcesy polityczne i militarne na tym polu14.
W niemieckiej praktyce politycznej, żywo nas interesującej, problem łą
czył się z pojęciami: Lebensraum (przestrzeń życiowa), Grossraum (wielka
przestrzeń), Blut und Boden (krew i ziemia), Grossraumwirtschaft (gospodarka
wielkiej przestrzeni) oraz Mitteleuropa (Europa Środkowa). Ta ostatnia kon
cepcja, głoszona przez ideologów i polityków niemieckich, miała bardzo istot
ne znaczenie, dotyczyła stworzenia zdominowanego przez Niemcy obszaru
gospodarczego i geopolitycznego. Geopolityka to problem globalny, dotyczy
każdego niemal państwa jako organizacji politycznej, której celem jest zapew
nienie bezpieczeństwa swym obywatelom. W pewnym uproszczeniu może
my zdefiniować geopolitykę jako politykę prowadzoną w oparciu o realia po
11 Termin
Heartland został przez Mackindera zapożyczony od Jamesa Fairgrieve, autora
książki Geografia i panowanie w świecie (1915). Geograficznie to centralna część Eurazji, najogól
niej: od Oceanu Lodowatego na północy, góry północno-wschodniej Syberii i pustynie Mongolii
na wschodzie oraz wielkie masywy górskie na południu (Hindukusz, Pamir, Karakorum, Wy
żyna Tybetańska i masyw Himalajów). Jedyną otwartą i łatwo dostępną część Heartlandu sta
nowią rozległe obszary Niżu Europejskiego (Europa Wschodnia) – to właśnie owe „wrota Serca
Lądu”, czyli klucz do panowania nad światem.
12 L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 7-14.
13 Por. chociażby: A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979.
14 L. Moczulski, dz. cyt., s. 18-19.