32
Grzegorz Łukomski
ca podstaw geopolityki niemieckiej, który definiował państwo jako „orga
nizm przypisany do ziemi”, uznając przestrzeń za jego najistotniejszą część.
Dążenie do jej powiększania stanowiło zatem zjawisko naturalne („prawo ro
snących przestrzeni”). Za pierwszą naukową pracę geopolityczną uznać nale
ży studium Leopolda von Rankego, jednego z twórców nowoczesnej historio
grafii, o relacjach sił wielkich mocarstw w przeszłości i możliwej przyszłości7.
W XIX w. pojawiło się też kilka prac geografów francuskich oraz niemieckich,
wśród których na szczególną uwagę zasługują konstatacje Ernsta Kappa, któ
ry wprowadził do naukowego obiegu i zdefiniował pojęcie Lebensraum8 jako
przestrzeń życiową niezbędną do funkcjonowania danej społeczności9. Z ko
lei Rudolf Kjellén (1864-1922), szwedzki teoretyk państwa, użył w 1899 r. po
raz pierwszy terminu „geopolityka” i zdefiniował ją jako naukę o państwie
jako organizmie przestrzennym. Podstawy wpływ na rozwój geopolityki
w drugiej połowie XIX w. miała teoria Karola Darwina, a raczej swoista jej
interpretacja polegająca na mechanicznym przenoszeniu praw dotyczących
świata przyrody do świata społeczeństw ludzkich. Przedmiotem badań była
zdolność państwa do przetrwania i rozwoju w walce o byt. Walka owa roz
grywała się w przestrzeni środowiska geograficznego, zwykle mniej lub bar
dziej nieprzyjaznego, co determinowało możliwości przetrwania. Za twór
ców geopolityki jako odrębnej dziedziny wiedzy uznaje się: Amerykanina
Alfreda T. Mahana, Brytyjczyka Halforda J. Mackindera oraz Niemca Karla
Haushofera.
Szczególne zasługi w zdefiniowaniu geopolityki przypisać należy angiel
skiemu geografowi, profesorowi z Oxfordu, typowemu przedstawicielowi
brytyjskich elit schyłku epoki wiktoriańskiej, lecz jednocześnie uczonemu wi
zjonerowi, „Kiplingowi nauki brytyjskiej”. Mackinder zaprezentował prze
myślany, geopolityczny model przestrzenny Ziemi10. W jego ujęciu na obraz
7 L.
von Ranke, Die Grossen Mächte, [b.m.w.] 1833.
(niem.), przestrzeń życiowa. Pojęcie niejednoznaczne, na ogół przyjmowane
było jako przestrzeń, w której dany naród rzeczywiście żyje, lecz także traktowane było postu
latywnie, jako przestrzeń niezbędna do wyżywienia i rozwoju danego narodu. Służyło uzasad
nieniu żądań Niemiec w czasie I wojny światowej, a po 1919 r., do krytyki traktatu wersalskiego,
który jakoby miał pozbawić Niemcy przestrzeni życiowej (Volk ohne Raum – naród bez prze
strzeni). W okresie nazistowskim termin traktowano biologicznie (darwinizm społeczny), jako
obszar, w którym naród prowadzić może politykę autarkii gospodarczej i pomnażać swoją bio
logiczną substancję, co uzasadniało agresję i ekspansję Niemiec w czasie II wojny światowej.
9 Za właściwego twórcę terminu Lebensraum uznać jednak należy Oskara Peschela, który
posługiwał się nim w artykułach drukowanych w 1860 r. w czasopiśmie „Das Ausland”. Por.:
F. Ratzel, Oskar Peschel, biogram zamieszczony w: Allgemeine Deutsche Biographie, Leipzig 1887.
10 Halford Mackinder jest autorem kilkudziesięciu prac (artykuły i książki) z zakresu geopo
lityki i geostrategii. Pierwsza z nich: The Geographical Pivot of History, to tekst odczytu wygłoszo
nego w londyńskim Royal Geographical Society w 1904 r., a opublikowanego w „Geographical
Journal” 1904, nr 6. Koncepcję swoją rozwijał przez kilkadziesiąt lat. Por.: H.J. Mackinder,
Demokratic Ideals and Reality, wyd. i przedmowa A.J. Pearce, Westport Conn. 1962 (wznowie
nie Additional Papers 1981).
8 Lebensraum