210
Zbigniew Chodyła
żydowskich z rabinem Izaakiem4. W latach 1674 i 1676 zamieszkiwało w tym
miasteczku 36 i 32 wszystkich Żydów z wyjątkiem dzieci do lat ośmiu oraz
starców i żebraków płacących pogłówne generalne, a stanowiących w tym
drugim przekroju czasowym ogółem 15,2 procent wszystkich jego mieszkań
ców świadczących ten podatek5.
W drugiej połowie XVIII w. Rogoźno było jednym ze znaczniejszych sku
pisk ludności żydowskiej w Wielkopolsce. Według taryfy pogłównego ży
dowskiego w 1765 r. zamieszkiwało w nim 386 starozakonnych6. Korygując tę
liczbę o 6,35 procent przypadających na pominięte z zasady dzieci do pierw
szego roku życia i o 20 procent obejmujące innych ukrytych podatników, czy
li w sumie o 26,35 procent7, ówczesną rzeczywistą populację Żydów w tym
miasteczku należałoby szacować o 102 osoby więcej, czyli na około 488 osób.
Żydowscy mieszkańcy Rogoźna, ze względu na odmienność swej religii
i ściśle związanych z nią praw i obyczajów oraz wzajemne relacje z ludno
ścią chrześcijańską, tworzyli, tak jak starozakonni zamieszkali gdzie indziej,
wyizolowaną grupę wyznaniową i jednocześnie narodowościową, zamkniętą
4 L. Lewin, Die Judenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege (1655-1659). Son
derabdruck aus der „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen“, Bd. XV,
Posen 1901, s. 6-12; A. Heppner, J. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und
der jüd. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1909, s. 897-898.
5 Z. Guldon, J. Wijaczka, Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI-XVII wieku, s. 75 (Tab. 6.); Z. Guldon, J. Wijaczka, Ludność żydowska Wielkopolsce w drugiej poło
wie XVII wieku, s. 29 (Tab. 1.).
6 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP). Księgi grodzkie, Poznań Gr. 1112
(r. 1765), k. 123; te same dane dla Rogoźna podaje oparta o odpis sumarycznego spisu Żydów
dla całej Korony z 1765 r. publikacja Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, którą
wydali J. Kleczyński i F. Kluczycki, „Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności
w Krakowie” t. VIII, Kraków 1898, s. 391. Podstawa tego wydawnictwa, i ono za nią, w odnie
sieniu do Wielkopolski zawierają jednak liczne błędy i pomyłki. Dlatego wydawca tego drob
nego tekstu źródłowego przygotowuje do edycji taryfy pogłównego żydowskiego województw
poznańskiego i kaliskiego z 1765 r. w oparciu o ich oryginalne teksty, zachowane w księdze
grodzkiej poznańskiej i tabeli pogłównego żydowskiego woj. kaliskiego w zbiorze tabel i lu
stracji w APP; pierwsza, dla woj. poznańskiego, ukaże się już w 2015 r. Tekst J. Łojki, Od począt
ku XVI wieku do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Dzieje Rogoźna, wspomina tylko o strace
niu rabina rogozińskiego za współpracę z wojskami szwedzkim w 1656 r. (s. 66) oraz o liczbie
Żydów w Rogoźnie w 1765 r. (386 osób) i sumie płaconego przez nich pogłównego żydowskie
go na tle innych miast, głównie woj. poznańskiego (s. 79-80, Tab. 2-3.).
7 O potrzebie takich korekt piszą: A. Eisenbach, Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb,
„Kwartalnik Historyczny” 1959, r. LXVI, nr 2, s. 414-415 (artykuł napisany na kanwie książki
R. Mahlera, Jidn. in amalign pojln in licht fun cifern. Di demografisze un socjal-ekonomisze struktur fun
jidn in krojn-pojln in XVIII jurhindert, Warszawa 1958); R. Mahler, Żydzi w dawnej Polsce w świetle
liczb. Struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, „Przeszłość
Demograficzna Polski”, Warszawa 1967, s. 131-180 (przedruk tłumaczenia części wyżej wymie
nionej książki, wydanej wcześniej w języku jidysz; zapowiedź przedruku następnych w kolej
nych rocznikach PDP nie została zrealizowana); tu na s. 140 i 154 informacje dotyczące odset
ków pominiętych dzieci do pierwszego roku życia i osób dorosłych, celowo zatajonych.