Archiwalne starodruki – mało znany wycinek zespołu Akt Braci Czeskich
185
Byłoby pewnym nadużyciem twierdzenie, że wszędzie tam, gdzie poja
wiali się bracia czescy, powstawały archiwalia i materiały biblioteczne zwią
zane z ich działalnością, jednak faktem jest, że w ciągu kilku stuleci pozo
stawili oni w różnych częściach Europy ogromną liczbę pism, które choć do
czasów obecnych zachowały się w szczątkowej formie, to nadal są pierwszo
rzędnym źródłem wiadomości dla poszczególnych dyscyplin naukowych ba
dających ten odłam protestantyzmu. Tak więc zabytków piśmiennictwa cze
skobraterskiego można poszukiwać na Litwie (Lietuvos Mokslų Akademijos
Vrublevskių Biblioteka Vilnius), w Czechach (Muzeum Mladoboleslavska;
Národní Muzeum v Praze), Szwajcarii (Zentralbibliothek Zürich), Niemczech
(Stadtarchiv Frankfurt an der Oder; Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer
Kulturbesitz; Unitätsarchiv Herrnhut), Holandii (Comenius Museum Naarden;
Vrije Universiteit Amsterdam – Universiteitbibliotheek), Szwecji (Uppsala
Universitetsbibliotek), Anglii (Sheffield University Library; Bodleian Library –
University of Oxford), Rosji (Sankt-Peterburgskij filial Archiva Rossijskoj
Akademii Nauk; Rossijskaja Nacionalnaja Biblioteka Sankt-Peterburg).
Na terytorium Polski archiwalia i materiały biblioteczne dotyczące ewan
gelików reformowanych – taka nazwa przysługuje członkom Jednoty Bra
ci Czeskich, którzy na przełomie lat 1633-1634 zjednoczyli się z kalwini
stami – mieszczą się w zbiorach kilku instytucji, co jest pochodną nie tylko
tego, że wyznawcy przebywali w różnych regionach kraju (Wielkopolska,
Małopolska, Pomorze), ale też same zabytki były przemieszczane w XIX
i XX w. na skutek różnych okoliczności, najczęściej militarnych. Rękopisy
i źródła drukowane przechowują m.in.: Biblioteka Jagiellońska w Krakowie,
Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie, Biblioteka
Uniwersytecka w Warszawie, Książnica Kopernikańska w Toruniu, Biblio
teka Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku, Biblioteka Uniwersytecka we
Wrocławiu, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, Biblioteka Raczyńskich
w Poznaniu, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Muzeum Okrę
gowe w Lesznie.
Największą i najważniejszą w Europie kolekcję papierowych pamiątek po
braciach czeskich posiada Archiwum Państwowe w Poznaniu. Jak to się stało,
że znalazła się ona w zbiorach tej instytucji? Zanim odpowiemy na to pytanie,
warto przypomnieć historię biblioteki i archiwum Jednoty od chwili powsta
nia4. Początkowo bracia czescy mieli ambiwalentny stosunek do kwestii wy
4 Wiadomości
te podano na podstawie następujących opracowań: Drukarze dawnej Polski
od XV do XVIII wieku, t. 3, cz. 1, Wielkopolska, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa,
J. Sójka, Wrocław 1977, s. 156-162; J. Bielecka, dz. cyt., s. 155-159, 170-172; Bracia czescy w Lesznie.
Przewodnik po zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, tekst K. Szymańska, Leszno 2007; A. Sta
chowiak, Biblioteka gimnazjum leszczyńskiego w XVI-XIX wieku, w: Biblioteki Leszna. Historia
i współczesność, pod red. J.M. Halec, Leszno 2007, s. 9-16; W. Marzęcki, Św. Jan znany i nieznany,
Leszno 2008, s. 189-191; J. Dworzaczkowa, Działalność Jana Amosa Komeńskiego w Polsce, [w:] Jan
Amos Komeński i bracia czescy w 380. rocznicę przybycia do Leszna, s. 33-35.