184
Michał Janeczek
powstawać teksty dokumentujące funkcjonowanie Jednoty w Czechach i na
Morawach. Osiemdziesiąt lat później Habsburgowie mający we władaniu zie
mie czeskie wygnali ze swych dóbr braci czeskich, którzy schronienia szuka
li w Polsce i w Prusach. Szczególnie duże wsparcie znaleźli w Wielkopolsce,
gdzie przyjmowali ich miejscowi magnaci (Jakub Ostroróg, Rafał Leszczyński,
Andrzej Górka). Dopiero jednak w pierwszej połowie XVII w. protestanci zy
skali na znaczeniu. Główną siedzibę seniora Jednoty przeniesiono z Ostroroga
do Leszna; już wcześniej zorganizowano w grodzie Leszczyńskich zyskują
ce coraz większy rozgłos gimnazjum, następnie przywieziono bibliotekę i ar
chiwum, otwarto seminarium duchowne, w 1631 r. uruchomiono maszy
ny w oficynie typograficznej. Po wojnie szwedzkiej w 1656 r. rozwój gmin
leszczyńskich został zahamowany, a wielu wyznawców udało się na Dolny
Śląsk, by tam osiąść na dłużej. Główny ośrodek braci czeskich utrzymał się
w Lesznie, jednak na mapie Europy można wskazać wiele miast i wsi, gdzie
wywarli oni niemały wpływ na kulturę regionu: Amsterdam, Berlin, Brzeg,
Elbląg, Frankfurt nad Odrą, Fulnek, Gdańsk, Heidelberg, Herrnhut, Kalinin
grad, Kralice, Krokowa, Lejda, Londyn, Namešte, Poznań, Sárospatak, To
ruń, Wilno, Żychlin. Pierwszoplanową rolę w rozszerzaniu wpływów bra
ci czeskich odgrywały studia uniwersyteckie młodzieży, a także kontakty
nawiązywane pomiędzy uczonymi oraz spotkania o charakterze politycz
no-ekonomicznym. Jeśli chodzi o ziemie polskie, to datą zamykającą okres
funkcjonowania Jednoty czeskobraterskiej jest rok 1817; wówczas to bowiem
„król pruski wydał dekret znoszący odrębność organizacyjną poszczegól
nych wspólnot ewangelickich”3.
Szczególne znaczenie dla poznania dziejów braci czeskich mają następujące druki zwarte i cią
głe: J. Łukaszewicz, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce, Poznań 1835; Sesja nauko
wa w Lesznie w czterechsetną rocznicę powstania Gimnazjum i w trzechsetną wydania „Opera didac
tica omnia” J.A. Komeńskiego, pod red. Ł. Kurdybachy, Wrocław 1957; J. Śliziński, Z działalności
literackiej braci czeskich w Polsce (XVI-XVII w.), Wrocław 1959; H. Gmiterek, Bracia czescy a kalwi
ni w Rzeczypospolitej, połowa XVI – połowa XVII wieku, Lublin 1987; M. Bečkova, T. Bieńkowski,
D.Čapkova, Znajomość dzieł Jana Amosa Komeńskiego na ziemiach czeskich, słowackich i polskich od
połowy XVII w. do czasów obecnych, Warszawa 1991; J. Dworzaczkowa, Bracia czescy w Wielkopolsce
w XVI i XVII wieku, Warszawa 1997; D. Rott, Bracia czescy w dawnej Polsce, Katowice 2002; H. Gmi
terek, Duchowni Jednoty Braci Czeskich w zborach kalwińskich Małopolski i Litwy pierwszej połowie
XVII wieku, „Acta Universitatis Palackianae Olomucensis – Facultas Philosophica Historica”
2002, r. 31, s. 157-164