164
Jerzy Łojko
wią podstawę badań, których wyniki zaprezentowano w poniższym artykule3.
Wpisy do poszczególnych ksiąg zmarłych ukazują wzajemne powiąza
nia konwentu z panującymi (król, książę i ich rodzina), dostojnikami i przed
stawicielami Kościoła (arcybiskupi, biskupi, kanonicy katedralni i kolegiac
cy oraz niższe duchowieństwo, kler parafialny, współbracia i siostry zakonni
oraz zakonnicy z innych zakonów), reprezentantami szlachty urzędniczej
i dobrodziejami z rożnych stanów społecznych.. W cysterskich obituarzach
wielkopolskich odnotowujemy także wpisy dotyczące szlachty i mieszczan,
których można identyfikować jako osoby z kręgu dobrodziejów. Natrafiamy
również na wpisy dotyczące zakonników z klasztorów położonych poza gra
nicami Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Pierwsze nekrologi poczęto spisywać w końcu XIII w., chociaż wpisy mogą
nawiązywać do osób żyjących znacznie wcześniej. Jednak najstarsze znane
sposoby upamiętniania osób zmarłych to marginesowe zapiski w mszałach
lub brewiarzach, których dzienną datę śmierci upamiętnionej osoby okre
ślała data święta wynikająca z kalendarza liturgicznego. Znakomitym tego
przykładem jest rękopis Sem. 83 zachowany w zbiorach Biblioteki Wyższego
Seminarium Duchowego we Włocławku.
Najistotniejszą treścią przekazu historycznego ksiąg zmarłych była
dzienna data wpisu, określająca czas liturgii kommemoratywnej. Nie za
wsze ta data wpisu oznacza moment zgonu wspomnianej osoby (zakon
nik, duchowny świecki, osoba świecka). Chronologiczne miejsce wpisu czę
sto warunkowało wiele czynników. Z reguły nie wpisywano osób w dniach
ważnych świat kościelnych (Wielkanoc, Boże Narodzenie, Wszystkich Świę
tych). Często wpisy przenoszono w wolne miejsca. Stąd też rozbieżności po
między datą śmierci a datą wpisu mogą mieścić się w przedziale od paru
do kilku, a nawet kilkunastu dni. Na takie możliwości wskazuje analiza po
równawcza nekrologu cysterskiego z Lądu4 z księgą zmarłych cystersów
z Wągrowca5. Obydwa wspomniane źródła wykorzystały zaginione suffra
gia wągrowieckie.
Podstawa źródłowa do badań prozopograficznych w przypadku obitu
arzy pochodzących z XVII oraz XVIII w. jest znacznie bogatsza niż w przy
padku średniowiecznych ksiąg zmarłych. Dysponujemy już nie tylko zasob
niejszymi zbiorami dokumentów i innego rodzaju archiwaliami, ale i księgami
święceń, księgami profesji.
3 Tekst nie zawiera uwag o nekrologach cystersów z Obry, które zamierzamy opublikować
w innym miejscu. Tutaj koncentrujemy się głównie na opactwie w Bledzewie, jego konwencie
i nekrologach tego klasztoru.
4 Monumenta Poloniae Historica (dalej: MPH), t. 5, Lwów 1888, s. 471-500 (wydawcą nekro
logu był W. Kętrzyński).
5 AAP, akta zakonne AZ 4/14.