122
Zbigniew Chodyła, Marian Drozdowski, Zofia Sprys
wyznawców poczucia odrębności wobec innych członków Kościoła ewan
gelicko-reformowanego, a określanie ich jako braci czeskich traci – zdaniem
Autorki – sens. Niektóre kwestie poruszane w pracy Dworzaczkowej skła
niają, według Gmiterka, do polemiki, co nie znaczy, że dadzą się one jed
noznacznie przesądzić. Do takich zalicza on sprawę unifikacji liturgii i orga
nizacji kościelnej między braćmi a kalwinistami, do czego doszło w latach
trzydziestych XVII w. Za zbyt daleko posunięte uznaje on jej stwierdzenie, że
w następstwie kroków podjętych w tym zakresie Jednota wielkopolska sta
ła się w przededniu „potopu” szwedzkiego tylko „jedną z trzech prowincji
Kościoła ewangelicko-reformowanego w Rzeczypospolitej, choć ściśle współ
pracowała z czeską Jednotą na wychodźstwie i zachowała niektóre odrębno
ści w dziedzinie organizacji i liturgii”. Uważa on bowiem, że poczucie od
rębności konfesyjnej było jeszcze wówczas relatywnie silne i nie pozwalało
Jednocie na zbyt daleko idące kompromisy. Świadczy o tym nie tylko wpro
wadzenie do wspólnej agendy alternatywnych rozwiązań w liturgii, pozwa
lających braciom czeskim bez ograniczeń czerpać z dotychczasowych tradycji,
ale przede wszystkim odstąpienie na konwokacji w lipcu 1633 r. od zapo
wiadanej wcześniej modernizacji katechizmów oraz od ujednolicenia postyl
li, z intencją zachowania własnej tożsamości wyznaniowej. Dlatego według
niego przynajmniej do połowy XVII w. wielkopolski Kościół Jednoty trakto
wać trzeba jako odrębny konfesyjnie i organizacyjnie organizm, poszukujący
ze względu na ogólną sytuację protestantyzmu w Rzeczypospolitej zbliżenia
z silniejszymi Kościołami kalwińskimi w Małopolsce i na Litwie. W ostatecz
nej konkluzji recenzent stwierdził, że praca Dworzaczkowej stanowi znako
mite osiągnięcie polskiej historiografii reformacyjnej, wypełniając istniejącą
od dawna lukę badawczą14.
Dopełnieniem i rozwinięciem treści tej książki stały się dwie kolejne zwar
te publikacje, które ukazały się w tym samym 2003 r. Pierwsza, nieduża ob
jętościowo praca: Szkoła w Lesznie do 1656 roku. Nauczyciele i programy, będą
ca naukową monografią dziejów szkoły braci czeskich w Lesznie, w okresie
od jej powstania po 1565 r., a przed 1573 r., aż do 1656 r., koncentruje się, jak
na to wskazuje jej podtytuł, na przedstawieniu nauczycieli i programów na
uczania tego zakładu oświatowego. Książeczka, poza słowem Od Wydawcy
i Wstępem od autorki, składa się z trzech rozdziałów, zatytułowanych: Szkoła
humanistyczna, Początki reformy i Czasy rektoratu Jana Amosa Komeńskiego, oraz:
Wykazu skrótów, zestawień źródeł rękopiśmiennych, źródeł drukowanych
i opracowań, a ponadto z trzech dodatków: Cursus studiorum z 1604 r., Szkoła
14 Ujęte
w tym akapicie charakterystyka treści i ocena wartości naukowej książki J. Dwo
rzaczkowej, Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Poznań 1997, podobnie, jak i cytat
z niej (ze s. 128) zostały podane po jej lekturze i według recenzji autorstwa H. Gmiterka, ogło
szonej w „Kwartalniku Historycznym” 1997, r. 104 , nr 4, s. 88-90, który przytacza z niej ten wła
śnie fragment.