Profesor Jolanta Dworzaczkowa
121
do początku XVII w., skład społeczny i językowy jej członków, uposażenie
zborów, duchowieństwo, obrzędy, szkoły, piśmiennictwo, obyczaje i kryzys
na przełomie XVI-XVII w. wskutek nasilenia kontrreformacji. Według opi
nii Henryka Gmiterka, także znawcy tej problematyki, obok zagadnień sto
sunkowo dobrze znanych (zwłaszcza z monumentalnego dzieła czeskiego
historyka Jarosława Bidla, poświęconego pierwszej emigracji wyznawców
Jednoty) znalazło się tu szereg nowych ustaleń szczegółowych dotyczących
losów poszczególnych gmin, a także nieco sprostowań. Zdaniem recenzenta,
Dworzaczkowa ukazała interesująco kształtowanie się społecznego zaplecza
Kościoła braci w Wielkopolsce, a zwłaszcza czynniki, które przyciągały do
zboru szlachtę. Oryginalnością i nowatorstwem ustaleń wyróżniają się jed
nak przede wszystkim trzy pozostałe rozdziały książki, poświęcone XVII stu
leciu. W III i IV rozdziale autorka prezentuje szczegółowo okoliczności zani
kania jednych i powstawania innych zborów, uposażenie, duchowieństwo,
dyscyplinę zborową, szkoły i piśmiennictwo. Ukazując tam także sylwetki
ich duchownych (seniorów-starszych zborowych i ministrów) oraz świec
kich patronów, podejmuje próbę ich socjologicznego rozpoznania, stwierdza
jąc znaczne wyobcowanie członków Jednoty braci czeskich, przejawiające się
w braku poczucia „obywatelstwa”: przynależności do określonego stanu, za
siedziałości i zabezpieczonych praw. Szkoda tylko, zauważa Gmiterek, że in
formacje te wskutek przyjętej konstrukcji książki w przypadku nieistnieją
cych zborów nie stanowią zwartej całości, lecz są w niej rozrzucone. Dalej
Dworzaczkowa omawia przyczyny kryzysu reformacji w Wielkopolsce, imi
grację niemiecką i czeską z czasów wojny trzydziestoletniej i rolę tej imigracji
w umocnieniu osłabionych struktur kościołów protestanckich, zjednoczenie
z Kościołami reformowanymi Małopolski i Litwy, Colloquium Charitativum
w Toruniu (1645), a także stosunki Jednoty z innymi wyznaniami, działalność
Jana Amosa Komeńskiego i położenie polskiej Jednoty w przeddzień wojny
1655 r., wreszcie sytuację różnowierców w Wielkopolsce w czasie „potopu”
szwedzkiego 1655-1660 i w drugiej połowie XVII w. Postawa braci czeskich,
zwłaszcza gminy leszczyńskiej, w dobie konfliktu ze Szwedami przedstawio
na została z uwzględnieniem wszystkich uwarunkowań politycznych w sa
mej Wielkopolsce, ale i nadziei, jakie pobiałogórscy emigranci czescy wiązali
ze zwycięstwem Szwedów nad cesarzem. W tym właśnie kontekście autor
ka ukazuje głośne wystąpienie Jana Amosa Komeńskiego z jego Panegyricus
Carolo Gustavo, konkludując, że pismo to (powstałe według niej z inicjaty
wy i inspiracji Jana Jerzego Szlichtinga, sędziego grodzkiego wschowskie
go i parlamentarzysty) było panegirykiem tylko z nazwy, a w rzeczywistości
zawierało program odłamu społeczeństwa polskiego, gotowego uznać pod
określonymi warunkami panowanie szwedzkie. W ostatnim rozdziale książ
ki Dworzaczkowa omawia także w sposób odbiegający od stereotypów rolę
braci czeskich w Wielkopolsce. Podkreśla, że w drugiej połowie XVII stulecia
pojęcie Ecclesia Confessionis Bohemicae stopniowo zanika wraz z zatratą przez