44
Grzegorz Łukomski
aktywny i uzdolniony administrator, Eduard Heinrich von Flottwell (1786-1865),
sprawujący urząd w latach 1830-1841, który pozostawił po sobie wzmocnienie
żywiołu niemieckiego w prowincji. Urząd objął 7 grudnia 1830 r., a sprawował
go do kwietnia 1841. Wkrótce po przybyciu do Poznania, 16 grudnia 1830 r. pisał
do niego pruski następca tronu Fryderyk Wilhelm (1795-1861), a w latach 18401861 po śmierci swego ojca panujący król Fryderyk Wilhelm IV: „Przybył Pan do
Poznania akurat w czasie kryzysu i nie mylę się, że jego rezultatem będzie albo
(czego się nie spodziewam i w co nie wierzę) utrata kraju, albo bardziej jeszcze
umocnione jego posiadanie”4. Jedną z pierwszych spektakularnych zmian i przejawem odejścia przez rząd pruski od polityki liberalnej, czy raczej jej pozorów, było
zdymisjonowanie księcia Antoniego Radziwiłła w lutym 1831 r. Pretekstem był
fakt, iż brat namiestnika, generał Michał Radziwiłł został wybrany w Warszawie
20 stycznia 1831 r. wodzem naczelnym powstania. Urzędu namiestnika więcej nie
obsadzano, a formalnie zniesiono 27 stycznia 1833 r.
Bezpośrednim powodem radykalnej zmiany władz wobec społeczeństwa polskiego był wybuch powstania listopadowego. Po jego upadku, gdy w Królestwie
zaczęła się era Paskiewicza, Prusy nie musiały już liczyć się z liberalną polityką
wobec Polaków po drugiej stronie kordonu granicznego i mogły przystąpić do
realizacji planów zmierzających do likwidacji odrębności narodowych. Wprowadzono zdecydowane, oparte na polityce silnej ręki, metody administracyjne. Jej
wytyczne sformułował minister spraw wewnętrznych i policji Gustav baron von
Brenn w raporcie programowym do króla Fryderyka Wilhelma III z dnia 30 czerwca
1832 r. (opierał się na wcześniejszych, zdecydowanie antypolskich memoriałach generałów Friedricha Roedera i Karla Grolmana). Najpełniej owe zamiary realizował
Flottwell, dla którego wzorem był aktywny na Pomorzu Gdańskim germanizator,
naczelny prezes prowincji Prusy Zachodnie – Theodor von Schön (1773-1856),
którego nadmiernie liberalne poglądy (praca: Woher und wohin, 1840) ostatecznie
doprowadziły do zdymisjonowania go ze stanowiska nadprezydenta prowincji.
Flottwell dążył, jak sam wyznał w sprawozdaniu z 1841 r., „do wysunięcia naprzód
kultury niemieckiej”, miał więc ambicje pozostania w Wielkim Księstwie pierwszym „Kulturträgerem”. Celem nadrzędnym było wzmocnienie liczebne i ekonomiczne żywiołu niemieckiego, a równoczesne osłabienie pozycji dominujących
dotąd polskich elit polityczno – intelektualnych (ziemiaństwa i duchowieństwa
katolickiego) oraz depolonizacja życia publicznego, która stopniowo zamieniła
się w kurs germanizacyjny. Wobec polskich poddanych monarchy pruskiego ściśle przestrzegano litery obowiązującego, represyjnego prawa. Wyroki więzienia
i wysokie kary finansowe dotknęły uczestników powstania. Wykorzystywano
przy tym trudną sytuację ekonomiczną polskiej szlachty, której majątki w wielu
F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań
1970; wyd. 2, Poznań 1994, s. 71. Praca jest wnikliwym studium na temat działalności naczelnego
prezesa prowincji.
4