Kozan 2.pdf Jun. 2014 | Page 37

‫كۆزان‬ ‫كلتور و زمان‬ ‫چاك����ی ش����امپانزی دەتوان����ن لێكحاڵیب����ن،‬ ‫زۆرب����ەی ئەو س����ەرنج و تێبینیانە لە كۆمەڵێك‬ ‫ش����امپانزی كێ����وی لەس����ەر كەنارەكان����ی‬ ‫(‪ ،)Gombe Stream Reno‬ل����ە دەریاچ����ەی‬ ‫(تانگانی����كا) و ل����ە كۆمەڵێ����ك ش����امپانزی‬ ‫دەس����ت بەس����ەری ن����او باخچ����ەی ئاژەاڵن����ی‬ ‫(ئارنهێ����م) ل����ە هۆلەن����دا هەلێنج����راون‬ ‫(ماكرۆن/741)0ش����امپانزی جوڵەی ئەندامی‬ ‫س����اكار بەكار دەهێنن، وەك جواڵنی دەس����تیان‬ ‫بە هەر ئاراس����تەیەك ك����ە بیانەوێ، یەكێكی تر‬ ‫تەماشا بكا یان دەست پان كردنەوە بۆ یارمەتی،‬ ‫ئینجا پش����ت بەس����تن بە ژی����ری گیانلەبەرەكەی‬ ‫ت����ر بۆ تێگەیش����تن ل����ە هەڵوێس����تەكە‬ ‫و كـــــاردانەوە(ماك����رۆن/941)، ب����ە‬ ‫ڕادەی����ەك هەندێ ش����امپانزی پەرە بە‬ ‫هێم����ای تایبەتی خۆی����ان دەدەن0ئەم‬ ‫سەرنجانە ئەوە دووپات دەكەنەوە كە‬ ‫شامپانزی ژیرترینی لێكحالیبووانی‬ ‫جیهانی گیانلەبەران����ە هەتا ئەگەر‬ ‫ب����ەراورد بكرێ����ن لەگ����ەڵ ڕەگەزە‬ ‫زۆر كـــــۆمەاڵیەتیـــەكــان����ی وەك‬ ‫ش����ێر و گ����ورگ و مەیمون، ئەم‬ ‫ئاس����تەی لێكحالیبوون����ە ل����ە‬ ‫تێگەیشتنی قوولی شامپانزی‬ ‫ل����ە جیهان����ی كۆمەاڵیەت����ی‬ ‫چ����وار دەوری����ان هەڵق����والوە،‬ ‫وات����ە ه����ەر ش����امپانزیەك‬ ‫پێویستە بتوانێ بە مێشكی‬ ‫كاریگەری كردارەكانی خۆیدا بڕێژێ‬ ‫لەس����ەر گروپەك����ەی و پش����تیوانی مەزەن����دەی‬ ‫ویس����تی ش����انپانزی تر بكا(ماك����رۆن/051).‬ ‫هەروەه����ا گیانلەب����ەرە زۆر كۆمەاڵیەتیی����ەكان‬ ‫پێویس����تە ت����وای داڕش����تنی عەقل����ی جیهان����ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی گروپەكەیان هەبێ بە بیركردنەوە لە‬ ‫كێ بااڵدەستە؟ كێ توڕەیە؟ چ كردارێك لەوانەیە‬ ‫لە دوای هەر قیژە و نەڕەیەك بێت؟ لەبەرئەوەی‬ ‫ئەم جۆرە ش����تانە كەمتر مەزەندە دەكرێ و لێڵ‬ ‫ترە ل����ە ڕووداوەكانی جیهانی سروش����تی، بۆیە‬ ‫گیانلەب����ەرە كۆمەاڵیەتییەكان����ی وەك مرۆڤ و‬ ‫شامپانزی، پێویستیان بە مێشكێكی گەورەتر‬ ‫هەی����ە، بۆ خ����ۆ گونجاندن لەگ����ەڵ ئاڵۆزییەكانی‬ ‫ژیان����ەی كۆمەاڵیەتیەكەیان(ماك����رۆن/051)،‬ ‫لەوانەی����ە ش����امپانزی تێگەیش����تنێكی قووڵی‬ ‫ژماره (2) هاوينى 4102‬ ‫‌‬ ‫هەب����ێ لە جیهان و هێزێكی نێش����كی هەبێ بۆ‬ ‫دارشتن و رێكخستنی هەردوو جۆری پەیوەندی‬ ‫جەس����تەیی و كۆمەاڵیەتی، ب����ەاڵم ئەو زانیاریی‬ ‫هەر لە شوێنی پارێزراوی خۆی دەمێنێتەوە تاكو‬ ‫وروژانیان بە رووداوێك كە لە كاتی ئامادەبوونی‬ ‫ش����امپانزییەكە روودەدات، یان ش����امپانزیەكی‬ ‫تر س����ەرنجی ب����ۆ رووداوەكە ڕادەكێش����ێ، وەك‬ ‫دایكێك����ی توڕە ك����ە ش����امپانزیەك هەواڵی بە‬ ‫ش����ەڕ هاتنی فەرخەكانیان پێ دەگەیەنێ، یاخود‬ ‫شامپانزیەك هەس����تەكانی ناخی هەڵدەرێژێت و‬ ‫ئەوانی تریش مەزەندەی راس����ت و دروس����ت بۆ‬ ‫هۆی ئەو هەڵڕشتنە دەدۆزنەوە بۆ نموونە كاتێك‬ ‫ش����امپانزی بااڵدەس����ت دەنەڕێن����ێ‬ ‫كاتێك����ە دەبین����ێ‬ ‫نێرە شامپانزیەك زۆر خۆی لە مێینەیەك نزیك‬ ‫دەكاتەوە (ماكرۆن/651).‬ ‫لەوانەیە شامپانزیش دەنگی تایبەتی بۆ خۆیان‬ ‫دابهێن����ن، لەوانەیە هەن����دێ دەنگی دیاری كراو‬ ‫بۆ زۆر مەبەست بە كار بهێنن، بەاڵم ئەم دەنگە‬ ‫تایبەتیان����ە زۆر ب����ە روون و ئاش����كرا بەر دیدی‬ ‫مرۆڤ����ی چاودێر ناكەون، س����ەیرەكە لێرەدایە كە‬ ‫زۆر ئاس����اییە شامپانزی یان -مرۆڤی سەرەتایی‬ ‫–دەنگ����ەكان ب����ە ش����ێوەی هێما ب����ە كاربهێنێ،‬ ‫هەرچەندە ئەم ڕەگە وشانە (‪،)Protowords‬‬ ‫تەنها واتایەك�