Kozan 2.pdf Jun. 2014 | Page 37
كۆزان
كلتور و زمان
چاك����ی ش����امپانزی دەتوان����ن لێكحاڵیب����ن،
زۆرب����ەی ئەو س����ەرنج و تێبینیانە لە كۆمەڵێك
ش����امپانزی كێ����وی لەس����ەر كەنارەكان����ی
( ،)Gombe Stream Renoل����ە دەریاچ����ەی
(تانگانی����كا) و ل����ە كۆمەڵێ����ك ش����امپانزی
دەس����ت بەس����ەری ن����او باخچ����ەی ئاژەاڵن����ی
(ئارنهێ����م) ل����ە هۆلەن����دا هەلێنج����راون
(ماكرۆن/741)0ش����امپانزی جوڵەی ئەندامی
س����اكار بەكار دەهێنن، وەك جواڵنی دەس����تیان
بە هەر ئاراس����تەیەك ك����ە بیانەوێ، یەكێكی تر
تەماشا بكا یان دەست پان كردنەوە بۆ یارمەتی،
ئینجا پش����ت بەس����تن بە ژی����ری گیانلەبەرەكەی
ت����ر بۆ تێگەیش����تن ل����ە هەڵوێس����تەكە
و كـــــاردانەوە(ماك����رۆن/941)، ب����ە
ڕادەی����ەك هەندێ ش����امپانزی پەرە بە
هێم����ای تایبەتی خۆی����ان دەدەن0ئەم
سەرنجانە ئەوە دووپات دەكەنەوە كە
شامپانزی ژیرترینی لێكحالیبووانی
جیهانی گیانلەبەران����ە هەتا ئەگەر
ب����ەراورد بكرێ����ن لەگ����ەڵ ڕەگەزە
زۆر كـــــۆمەاڵیەتیـــەكــان����ی وەك
ش����ێر و گ����ورگ و مەیمون، ئەم
ئاس����تەی لێكحالیبوون����ە ل����ە
تێگەیشتنی قوولی شامپانزی
ل����ە جیهان����ی كۆمەاڵیەت����ی
چ����وار دەوری����ان هەڵق����والوە،
وات����ە ه����ەر ش����امپانزیەك
پێویستە بتوانێ بە مێشكی
كاریگەری كردارەكانی خۆیدا بڕێژێ
لەس����ەر گروپەك����ەی و پش����تیوانی مەزەن����دەی
ویس����تی ش����انپانزی تر بكا(ماك����رۆن/051).
هەروەه����ا گیانلەب����ەرە زۆر كۆمەاڵیەتیی����ەكان
پێویس����تە ت����وای داڕش����تنی عەقل����ی جیهان����ی
كۆمەاڵیەتی گروپەكەیان هەبێ بە بیركردنەوە لە
كێ بااڵدەستە؟ كێ توڕەیە؟ چ كردارێك لەوانەیە
لە دوای هەر قیژە و نەڕەیەك بێت؟ لەبەرئەوەی
ئەم جۆرە ش����تانە كەمتر مەزەندە دەكرێ و لێڵ
ترە ل����ە ڕووداوەكانی جیهانی سروش����تی، بۆیە
گیانلەب����ەرە كۆمەاڵیەتییەكان����ی وەك مرۆڤ و
شامپانزی، پێویستیان بە مێشكێكی گەورەتر
هەی����ە، بۆ خ����ۆ گونجاندن لەگ����ەڵ ئاڵۆزییەكانی
ژیان����ەی كۆمەاڵیەتیەكەیان(ماك����رۆن/051)،
لەوانەی����ە ش����امپانزی تێگەیش����تنێكی قووڵی
ژماره (2) هاوينى 4102
هەب����ێ لە جیهان و هێزێكی نێش����كی هەبێ بۆ
دارشتن و رێكخستنی هەردوو جۆری پەیوەندی
جەس����تەیی و كۆمەاڵیەتی، ب����ەاڵم ئەو زانیاریی
هەر لە شوێنی پارێزراوی خۆی دەمێنێتەوە تاكو
وروژانیان بە رووداوێك كە لە كاتی ئامادەبوونی
ش����امپانزییەكە روودەدات، یان ش����امپانزیەكی
تر س����ەرنجی ب����ۆ رووداوەكە ڕادەكێش����ێ، وەك
دایكێك����ی توڕە ك����ە ش����امپانزیەك هەواڵی بە
ش����ەڕ هاتنی فەرخەكانیان پێ دەگەیەنێ، یاخود
شامپانزیەك هەس����تەكانی ناخی هەڵدەرێژێت و
ئەوانی تریش مەزەندەی راس����ت و دروس����ت بۆ
هۆی ئەو هەڵڕشتنە دەدۆزنەوە بۆ نموونە كاتێك
ش����امپانزی بااڵدەس����ت دەنەڕێن����ێ
كاتێك����ە دەبین����ێ
نێرە شامپانزیەك زۆر خۆی لە مێینەیەك نزیك
دەكاتەوە (ماكرۆن/651).
لەوانەیە شامپانزیش دەنگی تایبەتی بۆ خۆیان
دابهێن����ن، لەوانەیە هەن����دێ دەنگی دیاری كراو
بۆ زۆر مەبەست بە كار بهێنن، بەاڵم ئەم دەنگە
تایبەتیان����ە زۆر ب����ە روون و ئاش����كرا بەر دیدی
مرۆڤ����ی چاودێر ناكەون، س����ەیرەكە لێرەدایە كە
زۆر ئاس����اییە شامپانزی یان -مرۆڤی سەرەتایی
–دەنگ����ەكان ب����ە ش����ێوەی هێما ب����ە كاربهێنێ،
هەرچەندە ئەم ڕەگە وشانە (،)Protowords
تەنها واتایەك�